έμβρυο

Κάθε ζωικός οργανισμός στα στάδια ανάπτυξής του από το ζυγωτό (γονιμοποιημένο ωάριο) έως την απελευθέρωσή του στο περιβάλλον (μέσω εκκόλαψης ή τοκετού). Ειδικότερα έ. ονομάζεται ο οργανισμός έως το στάδιο της ολοκλήρωσης της ιστογένεσης, η οποία περιλαμβάνει μετακινήσεις ομάδων κυττάρων και διαφοροποιήσεις, κατά τις οποίες παρουσιάζονται σημαντικές μορφολογικές αλλαγές. Σκοπός όλων αυτών των διαδικασιών είναι η δημιουργία των οργάνων και των συστημάτων. Η πορεία της εμβρυογένεσης εξαρτάται από τη φυσιολογία του είδους του οργανισμού. Γενικά, όμως, αρχικά συντελείται η δημιουργία των βλαστικών δερμάτων (εξώδερμα, μεσόδερμα, ενδόδερμα) και στη συνέχεια ο σχηματισμός του πεπτικού σωλήνα, ο οποίος ακολουθείται από τον σχηματισμό των νευρικών αναδιπλώσεων. Αυτές οδηγούν τελικά στον σχηματισμό του νευρικού σωλήνα, πρόδρομο του νευρικού συστήματος. Ο σωλήνας αυτός διογκώνεται στο εμπρόσθιο μέρος του για να σχηματίσει τον εγκέφαλο. Ο πρώιμος αυτός εγκέφαλος χωρίζεται σε τρία τμήματα: τον προσεγκέφαλο, τον μεσεγκέφαλο και τον οπισθεγκέφαλο. Από το ενδόδερμα, εξάλλου, σχηματίζεται το επιθήλιο του πεπτικού σωλήνα, ενώ το μεσόδερμα δίνει τη λεγόμενη νωτιαία χορδή. Στα πρωτεύοντα θηλαστικά, στα οποία ανήκει και ο άνθρωπος, η ανάπτυξη του ε. γίνεται παράλληλα με την ανάπτυξη ειδικών οργάνων που εξασφαλίζουν την ενδομήτρια κύηση. Στους οργανισμούς αυτούς τα ωά είναι ισολεκιθικά. Η αυλάκωσή τους είναι ολική και ίση και σύντομα δίνει μία στερεά σφαίρα κυττάρων, το μορίδιο. Το στάδιο του βλαστίδιου που ακολουθεί δίνει μία κοίλη σφαίρα, η οποία χαρακτηρίζεται από την παρουσία της βλαστικής κοιλότητας. Σε αυτήν ξεχωρίζουν δύο ομάδες κυττάρων: η μία βρίσκεται σε ένα τμήμα της περιφέρειας και λέγεται εσωτερική κυτταρική μάζα, ενώ η κυτταρική μάζα που αποτελεί το υπόλοιπο βλαστίδιο λέγεται τροφοβλάστη. Αυτή η μικρή εσωτερική μάζα των κυττάρων δίνει το έ. Περίπου μία εβδομάδα μετά τη γονιμοποίηση, το βλαστίδιο (βλαστοκύστη) πλησιάζει και επικάθεται στο επιθήλιο της μήτρας, το οποίο είναι αρκετά παχύ. Τροφοδοτείται, μάλιστα, με πολλά αγγεία, έτοιμα να θρέψουν τη μάζα των κυττάρων που θα βυθιστεί στη μήτρα. Παρότι τα κύτταρα συνεχίζουν να διαιρούνται και επομένως να μικραίνουν, η βλαστοκύστη διατηρεί το μέγεθός της. Αυτό συμβαίνει γιατί στις πρώτες κυτταρικές διαιρέσεις (αυλακώσεις) του ε., γίνεται μόνο σύνθεση νέου γενετικού υλικού, που ακολουθείται από κυτταροδιαίρεση· αντίθετα, απουσιάζουν οι φάσεις G1 και G2 του κυτταρικού κύκλου, κατά τις οποίες συντελείται σύνθεση νέων πρωτεϊνών και οι οποίες θα οδηγούσαν στην αύξηση του μεγέθους του ε. Έτσι, ενώ το αρχικό ωό ήταν αρκετά μεγάλο ως κύτταρο, με τις αλλεπάλληλες διαιρέσεις, τα κύτταρα του βλαστιδίου επανέρχονται στο κανονικό τους μέγεθος. Η σφαιρική μάζα των κυττάρων, που έως τώρα τρεφόταν με τα αποθηκευμένα υλικά της λεκίθου, βυθίζεται στη μήτρα. Ειδικά κύτταρα του εξωτερικού της βλαστοκύστης προχωρούν μέσα στο επιθήλιο της μήτρας και επάγουν τη δημιουργία αγγείων, με σκοπό την απορρόφηση θρεπτικών υλικών από τα μητρικά κύτταρα, τα οποία μεταφέρονται στα εσωτερικά κύτταρα της βλαστοκύστης. Έτσι, τα κύτταρα μπορούν να αυξάνονται σε μέγεθος. Έπειτα από αυτή τη διαδικασία, η βλαστοκύστη μεγαλώνει. Περίπου οκτώ ή εννέα ημέρες μετά τη γονιμοποίηση, η σφαιρική μάζα των κυττάρων βρίσκεται ήδη στο επιθήλιο της μήτρας. Τα εσωτερικά κύτταρα έχουν διάταξη σχήματος αψίδας, σε δύο στιβάδες (την επιβλάστη και την υποβλάστη)· τα εξωτερικά εξακολουθούν να προχωρούν μέσα στο επιθήλιο, αποσπώντας θρεπτικά συστατικά από αυτό. Ένα βασικό ερώτημα σε αυτό το σημείο είναι γιατί η μήτρα της μητέρας δεν αποβάλλει τη βλαστοκύστη, αφού στην ουσία αποτελεί ξένο σώμα προς αυτή. Περίπου δέκα ημέρες μετά τη γονιμοποίηση, η βλαστοκύστη έχει διάμετρο μόλις 1 χιλιοστού. Ωστόσο, αρχίζει να είναι εμφανής η διαφοροποίηση των κυττάρων της. Οι δύο στιβάδες κυττάρων στο εσωτερικό της γίνονται πια επίπεδες και έχουν σχήμα δίσκου. Αυτός ο δίστιβος δίσκος θα δώσει τον νέο οργανισμό. Περίπου δώδεκα ημέρες μετά τη γονιμοποίηση, εμφανίζεται η πρωτογενής αύλακα στο πάνω μέρος του δίσκου. Εδώ ξεκινά μία πολύ σπουδαία φάση της εμβρυογένεσης. Σε αυτή τη φάση τα κύτταρα παρουσιάζουν εξαιρετική ενεργητικότητα. Έτσι, παρατηρώντας το εσωτερικό του δίσκου, κατανοούμε την αιτία που προκαλεί την πρωτογενή αύλακα. Τα κύτταρα της ανώτερης στιβάδας (επιβλάστης) διαιρούνται και εισβάλλουν μεταξύ των δύο στιβάδων για να δημιουργήσουν μια τρίτη. Σε αυτό το στάδιο, το έ. αποτελείται από τρία βλαστικά δέρματα: το εξώδερμα, το ενδόδερμα και το μεσόδερμα μεταξύ των άλλων δύο. Η τρίστιβη αυτή οργάνωση του έ. έχει μεγάλη σημασία. Κάθε στιβάδα, όπως είναι γνωστό, θα δημιουργήσει συγκεκριμένα όργανα του σώματος. Το έ. αρχίζει πλέον να πλέει μέσα στο υγρό που σχηματίζεται στη μήτρα. Είναι περίπου δύο εβδομάδων, αλλά το μήκος του είναι μόλις δύο χιλιοστά και έχει σχήμα αχλαδιού. Αρχικά αναπτύσσεται το κεφάλι του και στη συνέχεια το σώμα και τα άκρα. Το πρώτο όργανο που δημιουργείται είναι ο εγκέφαλος. Η αύλακα έχει σχεδόν εξαφανιστεί και μπορεί να φανεί μόνο στο κάτω μέρος του ε. Μια άλλη κοιλότητα που εμφανίζεται κατά μήκος του ε., κάτω από τον νευρικό σωλήνα, είναι η νωτιαία χορδή, δηλαδή ο πρόδρομος της σπονδυλικής στήλης. Δύο ημέρες αργότερα, οι προεξοχές του εγκεφάλου είναι αρκετά μεγάλες. Κύτταρα από εξειδικευμένες περιοχές του αναπτυσσόμενου ε. μεταναστεύουν στις θέσεις γύρω από τη νωτιαία χορδή και τον νευρικό σωλήνα και σχηματίζουν έτσι έναν σωλήνα. Αυτός είναι ο πρόδρομος σωλήνας της σπονδυλικής στήλης. Τα κύτταρα που θα σχηματίσουν τον εγκέφαλο, τον νωτιαίο μυελό και τα νεύρα βρίσκονται τώρα στο εσωτερικό του σωλήνα. Προέρχονται όμως από το εξώδερμα, ενώ η σπονδυλική στήλη από το μεσόδερμα. Τρεις εβδομάδες μετά τη γονιμοποίηση αρχίζει να σχηματίζεται ο οισοφάγος και η καρδιά, η οποία, παρότι έχει ακόμη πολύ μικρό μέγεθος, αρχίζει να χτυπά. Το μέγεθος του ε. εξακολουθεί να μην ξεπερνά το μέγεθος ενός κόκκου ρυζιού. Το υγρό της μήτρας αυξάνεται, παρέχοντας στο έ. προστασία από χτυπήματα και ξηρασία. Παράλληλα, παρατηρείται ο σχηματισμός του λεκιθικού σάκου, ο οποίος περιβάλλει τη λέκιθο. Σε αυτόν αρχίζει ο σχηματισμός των πρώτων κυττάρων του αίματος. Ο λεκιθικός σάκος έχει μεγάλη ανάπτυξη στα λεκιθοφόρα αβγά (π.χ. κότα), ενώ στον άνθρωπο είναι παρών μόνο μεταξύ δεύτερης και έκτης εβδομάδας. Σε αυτό το στάδιο είναι δύσκολο να αναγνωρίσει κανείς το έ. ενός πρωτεύοντος από εκείνο οποιουδήποτε άλλου θηλαστικού, καθώς δεν υπάρχουν χέρια, πόδια ή λαιμός. Σε λίγες εβδομάδες, όμως, το έ. είναι αναγνωρίσιμο, καθώς τα κύτταρα σχηματίζουν τα κύρια σημεία του σώματος. Περίπου πέντε εβδομάδες μετά τη γονιμοποίηση, τα χέρια και τα πόδια εμφανίζονται ως εκβλαστήσεις στο εξωτερικό του σώματος. Τα κύτταρα στις εκβλαστήσεις αυτές παρουσιάζουν αυξημένη ενεργητικότητα. Ετοιμάζονται να διαφοροποιηθούν στα πολυάριθμα είδη κυττάρων που αποτελούν τα χέρια ή τα πόδια: μυϊκά κύτταρα, χονδροκύτταρα, οστεοκύτταρα κλπ. Μία εβδομάδα αργότερα οι εκβλαστήσεις αυτές αρχίζουν να παίρνουν τη μορφή των χεριών και των ποδιών. Στην περίοδο αυτή αναπτύσσονται ειδικευμένα μυϊκά κύτταρα, τα οποία σχηματίζουν ομάδες και δίνουν τους μυς, που σύντομα θα είναι σε θέση να κουνούν τα μικρά δάχτυλα. Παράλληλα, αρχίζει να εμφανίζεται το πρόσωπο. Ωστόσο, το μέρος που φαίνεται σαν στόμα είναι στην πραγματικότητα το αφτί. Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε τον λαιμό. Μετά την πάροδο άλλης μίας εβδομάδας, έχουν σχηματιστεί τα μάτια και τα αφτιά, ενώ έχουν αρχίσει να διακρίνονται και τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών. Δύο μήνες μετά τη γονιμοποίηση, το έ. αναγνωρίζεται εύκολα ως ανθρώπινο. Όλα τα κύρια τμήματα του σώματος έχουν σχηματιστεί, συμπεριλαμβανομένων και των οστών. Στη φάση αυτή το έ. ονομάζεται πλέον κύημα. Παρότι έχει φτάσει σε τόσο προχωρημένο στάδιο, το μήκος του δεν ξεπερνά τα 25 χιλιοστά. Έως τη γέννησή του απομένουν ακόμη 7 μήνες. Το κύημα βρίσκεται μέσα σε υγρά που το προστατεύουν. Τα κύτταρά του είναι εξαιρετικά ενεργά. Αυξάνουν, διαιρούνται και διαφοροποιούνται και σιγά–σιγά σχηματίζουν λεπτές δομές, όπως οι βλεφαρίδες και τα νύχια των χεριών και των ποδιών. Μετά τη συμπλήρωση τεσσάρων μηνών, το κύημα είναι περίπου 50 χιλιοστά σε μήκος. Η μήτρα διευρύνεται συνεχώς, αλλά καθώς το μικρό αυξάνει σε μέγεθος, υπάρχει όλο και λιγότερος διαθέσιμος χώρος. Σε αυτό το στάδιο αρχίζει να μεγαλώνει το υπογάστριο της μητέρας και να αισθάνεται πλέον το μωρό να κινείται. Δύο ή τρεις μήνες πριν από τη γέννηση, το παιδί γυρίζει με το κεφάλι προς τα κάτω. Αυτή είναι η πιθανή θέση με την οποία θα γεννηθεί. Τα βλέφαρα που ήταν κλειστά από τον τρίτο μήνα, τώρα φαίνονται να ανοίγουν. Το μωρό, βέβαια, εξακολουθεί να φαίνεται δυσανάλογο, με μεγάλο κεφάλι και μικρό σώμα. Τους επόμενους μήνες η εικόνα του αλλάζει, αφού το σώμα αυξάνεται και αποθηκεύει λίπος. Το μωρό, εξάλλου, ζει χάρη στον πλακούντα, ο οποίος σχηματίζεται από κύτταρα που περιβάλλουν το έ. στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του. Ο πλακούντας ολοκληρώνει την ανάπτυξή του τρεις μήνες μετά τη γονιμοποίηση. Η καρδιά του μωρού σπρώχνει το αίμα με το ενδιάμεσο του ομφάλιου λώρου προς τον πλακούντα. Εκεί τα αγγεία του παιδιού χωρίζονται από αυτά της μητέρας του με μία διαπερατή μεμβράνη (εμβρυοπλακουντικός φραγμός). Με τη συμπλήρωση εννέα μηνών το μωρό είναι έτοιμο να γεννηθεί, δηλαδή να αφήσει την προστασία της μήτρας και να βγει στον έξω κόσμο. Ανθρώπινο έμβρυο κατά την 80ή ημέρα της ανάπτυξής του (φωτ. Philippe Sengel Lod).

* * *

το (AM ἔμβρυον

Α και επίθ. ἔμβρυος, -ον)

το γονιμοποιημένο ωάριο από τη στιγμή που αρχίζει η διαίρεση ώς την απαλλαγή από το εμβρυϊκό περίβλημα κατά τον τοκετό

νεοελλ.

1. (για φυτά) το οργανωμένο σωμάτιο μετά τη γονιμοποίηση

2. οτιδήποτε βρίσκεται εν τη γενέσει του, προτού λάβει την οριστική του μορφή

αρχ.-μσν.

νεογνό, βρέφος

αρχ.

ως επίθ. ἔμβρυος, -ον

αυτός που αυξάνεται μέσα στη μήτρα («βρέφος ἔμβρυον»).

[ΕΤΥΜΟΛ. < εν + βρύον].